Garip bir tesadüfle 1809 yılı, belki tarihte başka bir yılda görülmemiş şekilde büyük önderlerin doğumuna şahit oldu. Bu adamların her biri kendi meselelerinin otoritesi oldular. Bunlardan ikisi, Biyolojinin Newtonu’ denen Charles Darwin ile Büyük Kurtarıcı’ sayılan Abraham Lincoln aynı günde ve hemen hemen aynı saatte doğdular. Bu meşhur isimlerden hiçbiri (Karl Marks dışında), düşünceyi dönüştürmekte ve insanlara yeni bir bakış kazandırmakta Darwin kadar etkili olmamıştır. Aydınlanma’nın hız aldığı bir konjonktürde, natüralist bir göz ile kara ve denizin bütün hayvan ve bitkilerini araştırmak için coşan tecessüsünü tatmin adına şurada burada yaptığı zorlu seyahatlerin ürünü olan bir eser, hakkaniyet açısından bir takdiri hak ediyor.
Darwin ve eserleri, meslektaşlarını ve farklı disiplinlerdeki araştırmacı ve entelektüelleri nasıl etkiledi? Türlerin Kökeni ve İnsanın Türeyişi kitapları bağlamlarından (doğalarından demek belki daha doğru) kopartılarak, sosyal bilimler ve felsefe alanına hangi zorlamalarla kuramsal modelleme yöntemine kurban edildi ve bunun karşılığında Batılı ve Batı dışı toplumlar hangi faturaları ödedi? Bu ve buna benzer soru ve sorgulamalara tabi tutulmayan Darwinizm, bilimi bizim gibi adaptasyoncu yöntemlerle tevarüs eden/aktaran Batı dışı toplumlarda sadece gündelik popüler tartışmalarda, Evrimci-Yaratılışçı dikotomisi ekseninde gündemde tutulmaktadır. Bu tartışmaların sağlıklı bir sonuç vereceği görülmemektedir. Bunun yerine şu soruların cevabı aranabilir: Darwin’in kitapları, o dönemde ayakta kalma mücadelesi veren Osmanlı’nın aydınlarının gündemine, nasıl ve kimler tarafından getirildi? Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet aydınları; imparatorluklarını ayakta tutma, medeniyetlerinin aksayan unsurlarını onarma veya yeni bir toplumu oluşturmak adına Darwin’in fikirlerini sosyal bilimlere nasıl uyarladılar? Bu soruların cevabı olacak çalışmaların ihtiyacı içindeyiz. Türk düşünce tarihi açısından son derece elzem bu tür çalışmalara resmî-akademik camiada ve sivil-entelektüel cemaatte fazla rastlanmamaktadır. Ancak son yıllarda resmî ve özel üniversitelerin artmasıyla ve 90 sonrası kısmî fikir hürriyetindeki gelişmelerle’ birlikte özlemini çektiğimiz bazı araştırma ve incelemelerin yapıldığını görmekteyiz.
Dr. Atila Doğan’ın Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm kitabı bu önemli çalışmalardan biri, hatta ilkidir. Kitap dört bölümden oluşuyor. Bir düşünce tarihi arkeolojisi diyebileceğimiz eserde, Materyalizmden Darwinizme: Geleneksel Kopuş başlıklı birinci bölümde yazar önce mufassal bir Aydınlanma ve Aydınlanma sonrası Batı düşüncesini sunuyor. Bu bölümde dönemin Avrupa’sındaki materyalist düşüncenin kısa bir özetini sunan yazar, Avrupa’da Darwinizm Tartışmaları alt başlığında, Darwin’in eserinin faklı disiplinlere nasıl uyarlandığını işlemekte, akademinin ve akademi dışının (bilhassa kilise) bu uyarlamalara tepkilerine detaylı bir şekilde yer vermektedir.
Osmanlı Aydınlarının Etkilendiği Ülkelerde Darwinizm ve Sosyal Darwinizm başlıklı ikinci bölümde, Darwinizm’in yayılma alanını ve bu alandaki tartışmaları, Avrupa ve Arap dünyasını inceleyerek mercek altına alıyor. Kitabın en kapsamlı bölümü olan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Darwinizm ve Sosyal Darwinizmin Serüveni başlıklı bölümde; Ahmet Mithat, Beşir Fuad, Abdullah Cevdet gibi ilk dönem Osmanlı sosyal Darwinistlerinin fikirlerini, dönemin süreli yayınlarında yaptığı ciddi arkeolojik incelemelerle detaylı bir şekilde sunuyor. Evrimci Düşünce ve Sosyal Darwinizm: Gelenekten Kopuş başlıklı son bölümde ise; Tanzimat ve Meşrutiyet’le başlayıp Cumhuriyet ile birlikte hızlanacak bir süreci işlemektedir. Özellikle bu süreçte kendi medeniyet kodlarına ait epistemenin yerine Batılı dünya görüşüne dayalı yeni bir medeniyete doğru evrilen Osmanlı aydınlarının zihinsel değişimine yer vermektedir. Yazar, o dönemin önde gelen aydınlarının süreli yayınlarda yayımladıkları makale ve yazılarından hareketle sonuca gidiyor.
